Καρδιακή ανεπάρκεια και συνένζυμο Q10

Γράφει ο Ελευθέριος Κολομτσάς

Τι είναι η καρδιακή ανεπάρκεια;

Με τον όρο «καρδιακή ανεπάρκεια» εννοούμε ότι η καρδιά δεν μπορεί να αρδεύσει επαρκώς τα ζωτικά όργανα του σώματος (σε αυτή την περίπτωση αναφερόμαστε σε συστολική δυσλειτουργία της καρδιάς) ή δεν μπορεί να χαλαρώσει επαρκώς στη φάση της διαστολής ώστε να πληρωθεί με αίμα (οπότε αναφερόμαστε σε διαστολική δυσλειτουργία). Οι πιο συχνές αιτίες της καρδιακής ανεπάρκειας είναι η στεφανιαία αγγειοπάθεια, η αρτηριακή υπέρταση, οι μυοκαρδιοπάθειες, οι βαλβιδοπάθειες και οι συγγενείς καρδιοπάθειες, καθώς και ο σακχαρώδης διαβήτης και η γήρανση του οργανισμού. Η νοσηρότητα και θνησιμότητα λόγω καρδιακής ανεπάρκειας αυξάνει με την ηλικία και αναφέρεται μάλιστα ότι ευθύνεται για έναν στους εννέα θανάτους στις ΗΠΑ. Παρά δε το γεγονός ότι έχουν γίνει μεγάλες πρόοδοι στην φαρμακολογική και μη αντιμετώπιση της καρδιακής ανεπάρκειας, η θνητότητα ξεπερνά το 10% κατά έτος, φθάνοντας το 20-50% στις πιο σοβαρές περιπτώσεις.

Προσφάτως, έχει αποδειχθεί ότι η μακροχρόνια θεραπεία με το συνένζυμο Q10 (CoQ10) βελτιώνει τα συμπτώματα της καρδιακής ανεπάρκειας και μειώνει τα μείζονα καρδιαγγειακά συμβάντα. Είναι δε ασφαλής και γίνεται καλά ανεκτή από τους πάσχοντες.

Πώς το συνένζυμο Q10 σας προφυλάσσει από την καρδιακή ανεπάρκεια;

Το συνένζυμο Q10 (CoQ10) είναι μια λιπόφιλη κινόνη με χημικά χαρακτηριστικά κοινά με τις βιταμίνες, η οποία μεταφέρεται στην κυκλοφορία του αίματος μέσω των λιποπρωτεινικών μορίων. Βρίσκεται στον οργανισμό τόσο σε μια περιορισμένη (ubiquinol, CoQ10H2) όσο και σε μια οξειδωμένη μορφή (ubiquinone, CoQ10), σε πολλά όργανα, με υψηλότερη συγκέντρωση στην καρδιά, στο συκώτι, στους νεφρούς και στο πάγκρεας. Το συνένζυμο παράγεται ενδογενώς από τον οργανισμό, αλλά επίσης το λαμβάνουμε μέσω της διατροφής και κυρίως μέσω του κρέατος. Στα 1957, οι Crane et al κατάλαβαν ότι το CoQ10 παίζει σημαντικό ρόλο ως οξειδοαναγωγικός φορέας στην αναπνευστική αλυσίδα των μιτοχονδριακών θηλαστικών, η οποία είναι η γραμμή παραγωγής ενέργειας στον ανθρώπινο οργανισμό με τη μορφή του γνωστού ΑΤΡ.

Η από του στόματος χορήγηση Q10 για τη θεραπεία καρδιαγγειακών παθήσεων πραγματοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1965. Μερικά χρόνια αργότερα το 1970, οι Falkers et al πρότειναν την πρώτη τεκμηρίωση για τη χορήγηση CoQ10 στο πλαίσιο της θεραπείας της καρδιακής ανεπάρκειας που οφειλόταν σε διάφορες αιτίες. Από τότε, κλινικές αναφορές σε παγκόσμια κλίμακα περιγράφουν ευνοϊκή δράση τόσο της ενδοφλέβιας όσο και της από του στόματος λήψης CoQ10 σε ασθενείς με καρδιακή ανεπάρκεια.

Η σχετικά υψηλή συγκέντρωση του CoQ10 στην καρδιά σε υγιείς ανθρώπους έχει οδηγήσει στη θεώρηση ότι η έλλειψη CoQ10 από το μυοκάρδιο είναι καταστροφική για την καρδιακή λειτουργία. Η άποψη αυτή υποστηρίχθηκε και από μελέτες που έδειξαν χαμηλά επίπεδα του συνένζυμου Q10 σε βιοψίες μυοκαρδίου σε ασθενείς με ποικίλες καρδιακές παθήσεις. Χαμηλά επίπεδα CoQ10 βρέθηκαν επίσης στο αίμα ασθενών με διάφορες καρδιαγγειακές παθήσεις σε σύγκριση με υγιή άτομα. Επίσης, φαίνεται ότι φάρμακα που χρησιμοποιούνται συχνά στην καρδιαγγειακή ανεπάρκεια, όπως οι στατίνες (για τη μείωση της χοληστερίνης) και οι βήτα-αποκλειστές (για τις ταχυαρρυθμίες, την υπέρταση και την καρδιακή ανεπάρκεια) ως παρενέργεια μειώνουν τα επίπεδα του απαραίτητου για τον οργανισμό CoQ10 μέσω της αναστολής του μεβαλονικού οξέος και άλλων μυοκαριακών ενζύμων αντίστοιχα.

Γνωρίζουμε πλέον πως το CoQ10 έχει άμεσες αντιοξειδωτικές δράσεις που υποστηρίζουν την καρδιακή υγεία: Εμποδίζει την οξείδωση των κυτταρικών μεμβρανών και των λιπιδίων, σταθεροποιεί τα σωματίδια των LDL πρωτεϊνών και προάγει την ανακύκλωση της α-τοκοφερόλης. Επίσης η χορήγηση του συνένζυμου μειώνει το οξειδωτικό stress, φαίνεται να βελτιώνει το κλάσμα εξώθησης της αριστερής κοιλίας (τη συστολική λειτουργία της) και επομένως μεταβάλλει τη φυσική πορεία της καρδιακής ανεπάρκειας, που αποτελεί μια κατάσταση έντονου οξειδωτικού stress. Τελευταία, δείχτηκε ότι το CoQ10 πιθανόν σταθεροποιεί τους δίαυλους που εξαρτώνται από το ασβέστιο στο μυοκάρδιο, επαυξάνοντας έτσι τη σύνθεση του ΑΤΡ, που είναι απαραίτητο για τη σύσπαση και τη χάλαση της καρδιάς.

Σε μια μελέτη παρατήρησης, οι Molyneux et al έδειξαν ότι το επίπεδο CoQ10 στον οργανισμό αποτελεί ανεξάρτητο προγνωστικό παράγοντα επιβίωσης σε ασθενείς με καρδιακή ανεπάρκεια.

Μετα-αναλύσεις για τη χορήγηση CoQ10 επίσης συνηγορούν στην χορήγηση του συνένζυμου για τη θεραπεία της καρδιακής ανεπάρκειας. Οι Mortensen et al (1997) διαπιστώνουν σημαντική βελτίωση στον όγκο παλμού, στην καρδιακή παροχή του καρδιακού δικτύου και στο δείκτη τελοδιαστολικού όγκου, ως συνέπεια της χορήγησης CoQ10.

Σε μια άλλη μετα-ανάλυση, οι Sander et al (2006) περιέλαβαν 12 μελέτες από τις οποίες οι 10 εξέταζαν το κλάσμα εξώθησης και 2 εξέταζαν την καρδιακή παροχή, με δόσεις χορήγησης CoQ10 από 60-200 mg την ημέρα και χρόνο θεραπείας από 1-6 μήνες. Διαπίστωσαν συνολικά 3,7% καθαρή βελτίωση στο κλάσμα εξώθησης (95% CI 1.59-5.77), ενώ η καρδιακή παροχή αυξήθηκε κατά μέσο όρο 0,28 l/min (95% CI 0,03-0,53). Σε μια υποομάδα που ανέλυσαν, διαπιστώθηκε επίσης ότι το CoQ10 λειτουργεί μέσω της μείωσης του μεταφορτίου. Σε υποστήριξη αυτής της υπόθεσης, μελέτες που περιελάμβαναν θεραπεία με ACE inhibitors δεν έδειξαν αύξηση στο κλάσμα εξώθησης, ενώ ασθενείς που δεν ελάμβαναν αναστολείς του ACE έδειξαν αύξηση κατά 6,7%. Αυτό, ως συνέπεια, υποδηλώνει ότι το συνένζυμο Q10 ως θεραπεία μπορεί  να στοχεύσει καλύτερα ασθενείς που δεν ανέχονται καλά τη θεραπεία με ACΕ inhibitors. Δεδομένου ότι ασθενείς με περισσότερο σοβαρές κλάσεις καρδιακής ανεπάρκειας (NYHA class III & IV) έχουν χαμηλότερα επίπεδα CoQ10 στο μυοκάρδιο, σε σχέση με όσους έχουν ελαφράς ή μέτριας βαρύτητας καρδιακή ανεπάρκεια, η μελέτη θεωρεί ότι αυτοί θα επωφεληθούν περισσότερο από τη χορήγηση CoQ10, αν και αυτό δεν υποστηρίχθηκε από την ανάλυση υποομάδων. Δυστυχώς, επειδή σε κάποιες από τις έρευνες που περιλήφθηκαν στη μετα-ανάλυση χρησιμοποιήθηκαν beta blockers, δεν θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί ανάλυση υπο-ομάδων ώστε να καθοριστεί αν η σύγχρονη χορήγηση beta blockers ή αποκλειστών αγγειοτενσίνης ΙΙ ή η θεραπεία με ανταγωνιστές των υποδοχέων αλδοστερόνης, θα μπορούσε να ανατρέψει ή και να ακυρώσει τα οφέλη από τη χορήγηση CoQ10. Έτσι η μετα-ανάλυση κατέληγε στο συμπέρασμα ότι απαιτείται περεταίρω διερεύνηση του οφέλους από τη χορήγηση CoQ10 σε ασθενείςπ ου λαμβάνουν παράλληλα άλλη αγωγή για την καρδιακή ανεπάρκεια.

Τέλος, η σχετικά πρόσφατα δημοσιευμένη μελέτη Q-SYMBIO, που δημοσιεύτηκε το 2014, ήταν η πρώτη τυχαιοποιημένη και διπλά τυφλή μελέτη παρέμβασης  με χορήγηση συνενζύμου Q10. Σε αυτή, 420 ασθενείς με καρδιακή ανεπάρκεια μέτριας ώς υψηλής βαρύτητας, έλαβαν τυχαία είτε θεραπεία με λήψη CoQ10 τρεις φορές ημερησίως είτε εικονικό φάρμακο (placebo), επιπλέον της τακτικής τους θεραπείας. Δεν υπήρξαν μεταβολές στα πρωτογενή καταληκτικά σημεία στις 16 εβδομάδες παρακολούθησης, που περιλαμβάνουν μεταβολή στην κατά ΝΥΗΑ λειτουργική κλάση, στη δοκιμασία 6λεπτης βάδισης και στα επίπεδα NT-proBNP. Τα πρωτογενή μακροπρόθεσμα καταληκτικά σημεία αντίθετα, προσεγγίσθηκαν από 15% των ασθενών της ομάδας του CoQ10 έναντι 26% στην ομάδα του εικονικού φαρμάκου. Αυτά περιελάμβαναν και τα δευτερογενή καταληκτικά σημεία, τα οποία ήταν σημαντικά χαμηλότερα στην ομάδα του CoQ10 σε σύγκριση με την ομάδα placebo: καρδιαγγειακή θνητότητα (9% έναντι 16% αντίστοιχα), συνολική θνητότητα (10% έναντι 18%) και συχνότητα νοσοκομειακών νοσηλειών για καρδιακή ανεπάρκεια. Επιπλέον, μετά από δύο έτη, διαπιστώθηκε σημαντική βελτίωση της κατά NYHA κλάσης στην ομάδα που λάμβανε CoQ10. Η μελέτη καταλήγει επομένως ότι η μακροχρόνια θεραπεία με CoQ10 σε ασθενείς με καρδιαγγειακή ανεπάρκεια είναι ασφαλής, βελτιώνει τα συμπτώματα και μειώνει τα μείζονα καρδιαγγειακά επεισόδια.

Πώς χορηγείται το συνένζυμο Q10;

Το CoQ10 παρέχεται σε μορφή συμπληρώματος διατροφής, το οποίο μπορεί να χορηγηθεί είτε προληπτικά είτε παράλληλα με φαρμακευτική αγωγή για την καρδιακή ανεπάρκεια. Υπάρχουν στην αγορά πολλά σκευάσματα CoQ10 με προσιτό κόστος και χωρίς παρενέργειες (πλην εξαιρέσεων). Συνήθως δε, λαμβάνεται με κάποιο γεύμα. βεβαίως, λαμβάνουμε το CoQ10 και μέσω της διατροφής μας (μοσχάρι, ψάρια, σπανάκι και μπρόκολο, αυγά και ξηροί καρποί), ωστόσο επειδή περιλαμβάνεται κυρίως στο κρέας, το οποίο δεν πρέπει να καταναλώνουμε σε μεγάλες ποσότητες, συστήνεται η λήψη του σαν συμπλήρωμα διατροφής.

Ρωτήστε τον καρδιολόγο σας όσον αφορά στη δοσολογία, ειδικά αν πάσχετε από κάποια καρδιαγγειακή πάθηση οπότε ενδέχεται να απαιτείται μεγαλύτερη ημερήσια δόση.

Προτεινόμενη Βιβλιογραφία

1. Berman M1, Erman A, Ben-Gal T, Dvir D, Georghiou GP, Stamler A, Vered Y, Vidne BA, Aravot D. Coenzyme Q10 in patients with end-stage heart failure awaiting cardiac transplantation: a randomized, placebo-controlled study. Clin Cardiol. 2004 May;27(5):295-9.
2. Crane FL, Hatefi Y, Lester RL, Widmer C. Isolation of a quinone from beef heart mitochondria. Biochim Biophys Acta, 1957; 25: 220–221.
3. Cunningham NF, Morton RA: Unsaponifiable constituents of liver: Ubi-quinone and substance SC in various species. Biochem J, 1959;72:92–99.
4. Florkowski CM, Molyneux SL, Young JM. Coenzyme Q10 and congestive heart failure; an evolving evidence base. Kardiol Pol 2015;73(2):73-79.
5. Folkers K, Baker L, Richardson PC, Shizukuishi S, Takamura K, Drzewoski J, Lewandowski J, Ellis JM: Biomedical and Clinical Aspects of Coenzyme Q10,   2  (Eds.  Yamamura  Y,  Folkers  K,  Ito  Y),  p.  449.  Amsterdam: Elsevier/North Holland, 1980
6. Folkers K, Littaru GP, Ho L, Runge TM, Havanonda S, Cooley D: Evidence for a deficiency of coenzyme Q10 in human heart disease. Int J Vitamin Res, 1970;40:380–390.
7. Folkers K, Vadhanavikit S, Mortensen SA. Biochemical rationale and myocardial tissue data on the effective therapy of cardiomyopathy with coenzyme Q10. Proc Natl Acad Sci USA, 1985; 82: 901–904.
8. Folkers K, Langsjoen P, Willis R, Richardson P, Xia LJ, Ye CQ, Tamagawa H: Lovastatin decreases coenzyme Q levels in humans. Proc Natl Acad Sci, USA, 1990;87:8931–8934.
9. Grossi G, Bargossi AM, Fiorella PL, Piazzi S: Improved high-performance liquid chromatographic method for the determination of coenzyme Q10 in plasma. J Chromat, 1992;593:217–226
10. Langsjoen H, Langsjoen P, Langsjoen P, Willis R, Folkers K: Usefulness of coenzyme Q10 in clinical cardiology: A long term study. Molec Aspects Med, 1994;15:165–175.
11. Langsjoen PH, Vadhanavikit S, Folkers K: Effective treatment with coenzyme Q10 of patients with chronic myocardial disease. Drug Exp Clin Res, 1985;8:577–579.
12. Linn BO, Page AC, Wong EI Wong AL, Gale PH, Shunk GH, Folkers K: Isolation and distribution of coenzyme Q10 in animal tissues. Am Chem Soc, 1959;81:4007–4010.
13. Littaru GP, Ho L, Folkers K: Deficiency of coenzyme Q10 in human heart disease, Part 1. Int J Vitamin Res, 1972;42:291–305.
14. Littaru GP, Ho L, Folkers K: Deficiency of coenzyme Q10 in human heart disease, Part 2. Int J Vitamin Res, 1972;42:413–434.
15. Lowe JS, Mortom RA, Vernon J: Unsaponifiable constituents of kidney in various species. Biochem Journal, 1957;67:228–234.
16. Molyneux SL, Florkowski CM, George PM et al. Coenzyme Q10: an independent predictor of mortality in chronic heart failure. J Am Coll Cardiol, 2008; 52: 1435–1441.
17. Mortensen SA, Vadhanavikit S, Baandrup U, Folkers K: Long-term coenzyme Q10 therapy: A major advance in the management of resistant myocardial failure. Drug Exp Clin Res, 1985;8:581–593
18. Mortensen SA:  Perspectives  on  therapy  of  cardiovascular  diseases  with coenzyme Q10 (ubiquinone). Clin Invest, 1993;71S:116–123.
19. Mortensen SA, Leth A, Agner E, Rohde M. Dose-related decrease of serum coenzyme Q10 during treatment with HMG-CoA reductase inhibitors. Mol Aspects Med. 1997;18 Suppl:S137-44.
20. Mortensen SA, Rosenfeldt F, Kumar A et al. The effect of coenzyme Q10 on morbidity and mortality in chronic heart failure. J Am Coll Cardiol Heart Failure, 2014; 2: 641–649.
21. Rector J,  Cohn  JN:  Assessment  of  patient  outcome  with  the  Minnesota Living with Heart Failure Questionnaire—Reliability and validity during a randomized, double-blind, placebo-controlled trial of pimobendan. Pimobendan Multicenter Research Group. Am Heart J, 1992;124:1017–1025.
22. Sander S, Coleman CI, Patel AA et al. The impact of coenzyme Q10 on systolic function in patients with chronic heart failure. J Card Fail, 2006; 12: 464–472.
23. Yamamura Y, Ishiyama T, Yamogami T, Morita Y, Ishio I, Kashiwamura S, Terader A, Tsukamoto N, Toyama S, Nakajima Y, Wada N: Clinical use of coenzyme Q for treatment of cardiovascular disease. Jpn Circ J, 1967;31:168–169.
24. Yamamura Y: A survey of the therapeutic uses of coenzyme Q10. In Coenzyme Q Biochemisty, Bioenergetics and Clinical Applications of Ubiquin-one (Ed. Lenaz G), p. 479–507. New York: Wiley-Interscience, 1985.