9 ερωτήσεις για το αλκοόλ και την καρδιαγγειακή υγεία

Γράφει ο Ελευθέριος Κολομτσάς

Αλκοόλ και κρασί: Το ερώτημα που τίθεται συχνά είναι αν πρόκειται για παράγοντες κινδύνου ή για παράγοντες προστασίας της καρδιαγγειακής υγείας, καθώς κυκλοφορούν έρευνες και άρθρα που υποστηρίζουν πότε το ένα και πότε το άλλο. Τι ισχύει λοιπόν πραγματικά σε σχέση με την επίδραση της κατανάλωσης αλκοόλ στην υγεία της καρδιάς; Μελετήσαμε την υφιστάμενη ερευνητική βιβλιογραφία και σας προσφέρουμε απαντήσεις στα πιο κρίσιμα ερωτήματα.

1. Παίζει ρόλο πόσο αλκοόλ / κρασί καταναλώνω;

Η γενική απάντηση είναι πως ναι: το αλκοόλ και το κρασί επιδρούν διαφορετικά στην καρδιαγγειακή υγεία, ανάλογα με την ποσότητα που καταναλώνει κανείς. Ενώ συνήθως οι γνωστοί παράγοντες κινδύνου έχουν γραμμική επίδραση (π.χ. όσο περισσότερο καπνίζεις, τόσο περισσότερο κινδυνεύεις κ.λπ.), για το αλκοόλ και το κρασί τα μέχρι τώρα δεδομένα υποδεικνύουν πως διαφορετική ποσότητα κατανάλωσης έχει και διαφορετικό πρόσημο για την υγεία.

Για την ακρίβεια, το μείζον και σταθερό ερευνητικό εύρημα είναι ότι η κατανάλωση του αλκοόλ, από οποιαδήποτε πηγή και αν προέρχεται, φαίνεται να σχηματίζει καμπύλη μορφής J σε σχέση με την θνητότητα. Δηλαδή:

η ελαφριά / μέτρια κατανάλωση αλκοόλ ασκεί ωφέλιμη δράση για την καρδιαγγειακή υγεία,
η υψηλή κατανάλωση έχει επιζήμια δράση,
η απόλυτη αποχή από το αλκοόλ επίσης έχει επιζήμια δράση!

Αυτός ο συσχετισμός μεταξύ κατανάλωης αλκοόλ και καρδιαγγειακής υγείας, έχει τεκμηριωθεί σε μία σειρά επιδημιολογικών μελετών σε μεγάλα δείγματα πληθυσμού [Framingham (3), British Doctors Study (4, 5) Nurses Health Study (6), Physicians Health Study (7), British Heart Study, Multiple Risk Factor Intervention Trial (8), Copenhagen City Heart Trial (4,5,7,9,10)]. Σε μία μεγάλη μετα-ανάλυση που συμπύκνωσε τα αποτελέσματα 34 μελετών με περισσότερους από 1 εκατομμύριο συμμετέχοντες, σχεδόν 100.000 θάνατοι βρέθηκε να δείχνουν μία ξεκάθαρη J-σχέση, με μειωμένη θνητότητα όταν η κατανάλωση αλκοόλ ήταν μικρότερη από 4 ποτά την ημέρα και μεγαλύτερη θνητότητα όταν υπήρχε είτε πλήρης αποχή από την κατανάλωση αλκοόλ είτε υψηλότερη κατανάλωση αλκοόλ.

Όσον αφορά στην υπερβολική κατανάλωση αλκοόλ, αυτή είναι ένας από τους παράγοντες που ευθύνονται για την καμπύλη του σχήματος J(11). Ειδικά η υπερβολική κατανάλωση αλκοόλ σε μικρό χρονικό διάστημα με στόχο τη μέθη (αυτό που οι Αγγλοσάξωνες ονομάζουν binge-drinking), δηλαδή η κατανάλωση περισσότερων από 3 ποτήρια / ώρα οποιουδήποτε αλκοολούχου ποτού, συνδέεται με αυξημένη θνητότητα από έμφραγμα μυοκαρδίου (12).

Φαίνεται λοιπόν ότι η καθημερινή μέτρια κατανάλωση αλκοόλ είναι προστατευτική για την καρδιαγγειακή υγεία (8), ειδικά στους άνδρες (13)

2. Ποιους οργανικούς μηχανισμούς κινεί η κατανάλωση αλκοόλ;

Οι μελέτες που διερευνούν τους μηχανισμούς με τους οποίους η κατανάλωση αλκοόλ επιδρά στην καρδιαγγειακή υγεία είναι πολλές, ωστόσο οι μηχανισμοί επίδρασης, ειδικά σε μοριακό επίπεδο, είναι πολύπλοκοι κι έτσι δεν παρέχονται ακόμη επαρκείς, αναλυτικές εξηγήσεις. Γενικά, οι πιθανοί προστατευτικοί μηχανισμοί περιλαμβάνουν:

αύξηση της καλής χοληστερόλης, η οποία είναι καλά τεκμηριωμένη και αποδεδειγμένη, ειδικά όσον αφορά στο κόκκινο κρασί,
αντι-αιμοπεταλιακές δράσεις (14),
αντι-πηκτικές δράσεις (12,15),
αντιφλεγμονώδης δράση: και αυτή είναι περισσότερο έκδηλη στην μέτρια κατανάλωση παρά στην υπερβολική κατανάλωση ή στην αποχή. Όταν ερευνητές χορήγησαν πειραματικά αλκοόλ σε εθελοντές για 8 εβδομάδες, η αιθανόλη μείωσε τα τριγλυκερίδια και τα επίπεδα ινσουλίνης (17).
καλύτερη ρύθμιση του σακχάρου αίματος (16).

Το αλκοόλ έχει ωστόσο καταστροφικές συνέπειες σε υψηλές δόσεις (0.6-0.9 gr/ kgr), μέσω της ευόδωσης οξειδωτικών μηχανισμών στους ανθρώπους (18), που μαζί με την καταστροφή στο ήπαρ μπορεί να συμβάλλουν στην προς τα πάνω κίνηση της καμπύλης J. Για παράδειγμα, η παροξυσμική όπως και η μακροχρόνια κατανάλωση αλκοόλ μπορεί να προκαλούν αρρυθμίες και κολπική μαρμαρυγή (1).

3. Είναι η αποχή από το αλκοόλ επιζήμια για την καρδιαγγειακή υγεία;

Όσο παράδοξο κι αν ακούγεται, η απάντηση είναι θετική. Σε μια μεγάλη πολυεθνική μελέτη, η αποχή από το αλκοόλ βρέθηκε να είναι παράγοντας κινδύνου για έμφραγμα του μυοκαρδίου, ειδικά στις γυναίκες (2).

Η πρώτιστη και πιο έκδηλη εξήγηση είναι η απώλεια του οφέλους της αύξησης της HDL-χοληστερόλης που θα είχε κάποιος αν κατανάλωνε μικρές ποσότητες αλκοόλ. Επίσης, όποιος απέχει από την κατανάλωση κόκκινου κρασιού, «χάνει» τα αντιοξειδωτικά και αντιφλεγμονώδη οφέλη από τις πολυφαινόλες που αυτό περιλαμβάνει.

Όπως αναφέραμε, η μέτρια κατανάλωση αλκοόλ περιορίζει την ινσουλίνη και τα τριγλυκερίδια (17), ενώ η αποχή αποτελεί παράγοντα κινδύνου για την εμφάνιση σακχαρώδη διαβήτη τύπου 2 (20). Σε πειραματικές μελέτες, το αλκοόλ βρέθηκε επίσης να παρέχει προστασία έναντι του φαινομένου της ισχαιμίας – επαναιμάτωσης και της προκαλούμενης από αυτό βλάβης στην καρδιά (21, 22).

4. Μπορώ να πίνω αλκοόλ αν έχω υπέρταση;

Μια συνηθισμένη άποψη είναι ότι το κρασί μειώνει την αρτηριακή πίεση, επειδή δρα γενικά χαλαρωτικά. Πράγματι, η επίδραση αυτή παρατηρείται τις πρώτες ώρες μετά την κατανάλωση αλκοόλ (13). Μερικές ώρες αργότερα όμως συμβαίνει το αντίθετο, δηλαδή η αρτηριακή πίεση ανεβαίνει. Ας σημειώσουμε ότι η σχέση αλκοόλ και υπέρτασης είναι γραμμική και δεν ακολουθεί την καμπύλη μορφής J.

Μία σειρά πρόσφατων άρθρων (13, 23, 24) υποδεικνύει ότι σε φυσιολογικά άτομα, το αλκοόλ ανεβάζει την αρτηριακή πίεση κατά 2-3mmHg. Στους υπερτασικούς άνδρες, η προκαλούμενη από το αλκοόλ αύξηση της αρτηριακής πίεσης είναι ακόμη μεγαλύτερη (26). Αντίστροφα, ο περιορισμός του αλκοόλ σε άνδρες που κατατάσσονται ως βαρείς πότες (με κατανάλωση τουλάχιστον 3 ποτά/ημέρα), μειώνει την αρτηριακή πίεση κατά παρόμοιο βαθμό (25). Επίσης, όσοι καταναλώνουν τακτικά υψηλές ποσότητες αλκοόλ, είναι περισσότερο επιρρεπείς στην υπέρταση. Σε κάθε περίπτωση, ακόμη και μικρές αυξομειώσεις στην αρτηριακή πίεση μπορεί να έχουν σχετικά σημαντικές επιδημιολογικές επιδράσεις.

Σημαντικό είναι ότι οι έρευνες δείχνουν πως το κόκκινο κρασί έχει διαφορετική συμπεριφορά στο θέμα της υπέρτασης, σε σχέση με τα υπόλοιπα είδη αλκοολούχων ποτών (12, 23, 24)!

Επειδή η αύξηση της αρτηριακής πίεσης από την κατανάλωση αλκοόλ δεν αποκλείει τις λοιπές προστατευτικές δράσεις του, όπως η μείωση της αρτηριακής σκληρότητας, και πάλι θα συνιστούσαμε μια μέτρια κατανάλωση αλκοόλ, για οποιοδήποτε δεδομένο επίπεδο της αρτηριακής πίεσης, καθώς συνολικά μια μικρή αλλά τακτική κατανάλωση αλκοόλ σχετίζεται με σημαντικά χαμηλότερη θνητότητα. Οι υπερτασικοί άνδρες θα πρέπει να περιορίζουν την κατανάλωση σε λιγότερο από 2 ποτήρια / ημέρα, και οι υπερτασικές γυναίκες σε λιγότερο από 1 ποτήρι / μέρα.

5. Είναι καλύτερο να πίνω σκέτο αλκοόλ ή στη διάρκεια του γεύματος;

Είναι καλύτερο το αλκοόλ να συνοδεύει το γεύμα μας, για τους εξής λόγους:

Όταν το αλκοόλ λαμβάνεται με το φαγητό, υπάρχει ελάχιστη ή καμία επίδραση στην αρτηριακή πίεση (27).
Ειδικά το κόκκινο κρασί φαίνεται να μας προστατεύει σε κάποιο βαθμό έναντι των δράσεων της μεταγευματικής υπερλιπιδαιμίας (28).
Πολλές έμμεσες ενδείξεις υποδεικνύουν ότι ειδικά η κατανάλωση κρασιού στη διάρκεια του γεύματος δρα προστατευτικά (29). Ωστόσο έρευνα σε Αμερικανούς άνδρες δεν έδειξε καμία ωφέλεια όταν με το γεύμα κατανάλωναν λικέρ ή μπύρα (30).

6. Πώς διαφοροποιείται το κρασί έναντι των υπόλοιπων αλκοολούχων ποτών;

Πολλές έρευνες υποδεικνύουν ότι το κρασί μπορεί να έχει ιδιαίτερα οφέλη, τα οποία δεν συναντώνται στη μπύρα, στη βότκα ή σε άλλα υψηλής αλκοολικής περιεκτικότητας ποτά:

Ο Gronbaek (31) βρήκε μειωμένη την ολική θνητότητα σε καταναλωτές κρασιού, αλλά όχι σε πότες άλλων αλκοολοούχων ποτών, σε μία μελέτη δεκαετούς διάρκειας, με 24.523 Δανούς συμμετέχοντες.
Σε μία μετα-ανάλυση με 209.418 άτομα, η κατανάλωση κρασιού βρέθηκε να είναι προστατευτική για το καρδιαγγειακό σύστημα, αλλά όχι και η κατανάλωση μπύρας (32).
Οι Klatsky et al (33) παρακολούθησαν 129.834 ενήλικες στην Βόρεια Καλιφόρνια για πάνω από 20 έτη. Τα συμπεράσματά τους επιβεβαίωσαν την καμπύλη τύπου J στη σχέση κατανάλωσης κρασιού και θνητότητας. Βρήκαν δε ότι οι πότες οποιουδήποτε τύπου κρασιού είχαν χαμηλότερη θνητότητα συγκριτικά με τους πότες μπύρας ή λικέρ, εν μέρει γιατί οι πότες κρασιού ήταν και αυτοί που έκαναν περισσότερο λελογισμένη χρήση αλκοόλ.
Η ομάδα του Renaud μελέτησε 36.250 υγιείς γάλλους άνδρες, και έδειξε ότι η μέτρια κατανάλωση κρασιού αλλά όχι άλλων αλκοολούχων ποτών μειώνει την συνολική θνητότητα πάνω από 12-18 έτη (34).

Αυτά τα εντυπωσιακά αποτελέσματα πρέπει βεβαίως να σταθμιστούν έναντι μελετών με διαφορετικά συμπεράσματα, όπως είναι η μελέτη των Mukerad KS et al (7, 30). Οι ερευνητές παρακολούθησαν 380. 777 άνδρες στις ΗΠΑ για περισσότερα από 12 έτη, και δεν διαπίστωσαν διαφορά στην προστατευτική δράση στην καρδιά όσο αναφορά στο έμφραγμα του μυοκαρδίου. Επίσης, έχει αποδειχτεί ότι μέτρια κατανάλωση τόσο κρασιού όσο και μπύρας, μειώνει εξίσου τους δείκτες φλεγμονής (C-αντιδρούσα πρωτεΐνη / CRP) (16), επομένως δεν παρατηρήθηκε ως προς αυτό κάποιο πλεονέκτημα του κρασιού.

Ίσως μια εξήγηση του καλύτερου δείκτη θνητότητας όσων καταναλώνουν τακτικά κρασί, να βρίσκεται στο γενικότερο προφίλ τους. Για παράδειγμα, φαίνεται ότι, σε σχέση με όσους προτιμούν τη μπύρα, όσοι προτιμούν τακτικά το κρασί ακολουθούν επίσης πιο υγιεινή δίαιτα με αυξημένη κατανάλωση φρούτων, λαχανικών και φυτικών ινών (35,36,37). Αντίστοιχα, στη μελέτη British Regional Study (παρακολούθηση 7.735 ανδρών επί 17 έτη περίπου), οι καταναλωτές κρασιού είχαν μικρότερο κίνδυνο για στεφανιαία νόσο και συνολική θνητότητα για την ηλικία τους σε σχέση με τους καταναλωτές μπύρας ή άλλων ποτών. Όμως οι ερευνητές διαπίστωσαν επίσης πως οι χρήστες κρασιού είχαν γενικά καλύτερο τρόπο ζωής (για παράδειγμα συνολικά χαμηλότερη κατανάλωση αλκοόλ και τσιγάρων) (38).

7. Τι ισχύει για το κόκκινο κρασί;

Πολλές είναι οι μελέτες που έχουν διερευνήσει το λεγόμενο «Γαλλικό Παράδοξο», δηλαδή το γεγονός ότι οι Γάλλοι έχουν την χαμηλότερη καταγεγραμμένη θνητότητα από καρδιαγγειακά επεισόδια, παρά την πλούσια σε (κορεσμένα) λιπαρά γαλλική κουζίνα.

Τα συμπεράσματα των μελετών είναι ενδιαφέροντα:

Το κόκκινο κρασί έχει οφέλη που δεν παρατηρούμε σε κανένα άλλο είδος κρασιού ή άλλο είδος οινοπνευματώδους ποτού. Συγκεκριμένα, η κατανάλωση κόκκινου κρασιού συνδέεται με αύξηση της καλής (LDL) χοληστερίνης, με προστασία από την αθηροσκλήρυνση και με αντιφλεγμονώδη δράση κατά της μεταγευματικής υπεριλιπιδαιμίας.
Μελέτες που απομόνωσαν το κρασί από το αλκοόλ, χρησιμοποίησαν δηλαδή μη αλκοολούχο κόκκινο κρασί, έδειξαν πως το κόκκινο κρασί προστατεύει πέραν του αλκοόλ όσον αφορά την αγγειακή λειτουργία και την αρτηριακή πίεση.
Βασικά προστατευτικά συστατικά που βρίσκονται μόνον στο κόκκινο κρασί είναι η ρεσβερατρόλη και οι προκυανίδες. Πρόκειται για δυο αντιοξειδωτικές ουσίες που έχουν διαφορετική δράση. Η μεν ρεσβερατρόλη αλληλεπιδρά με τις SIRT, οι δε προκυανιδίνες αναστέλλουν την σύνθεση της ενδοθηλίνης-1.
Υψηλότερη περιεκτικότητα σε ρεσβερατρόλη και προκυανίδες έχει το pinot noir.

8. Ποια ποσότητα κατανάλωσης αλκοόλ θεωρείται μέτρια;

Στην ερευνητική βιβλιογραφία, συναντά κανείς πολλούς διαφορετικούς ορισμούς της κατανάλωσης αλκοόλ που θεωρείται μέτρια ή υπερβολική (1). Επικρατέστερα, ως μέτρια θεωρούμε την κατανάλωση έως και 2 αλκοολούχων ποτών την ημέρα. Οποιαδήποτε ποσότητα πάνω από αυτήν, θεωρείται υπερβολική. Ωστόσο, η συστηνόμενη ποσότητα αλκοόλ πρέπει να λαμβάνει επίσης υπόψη της το φύλο και την ηλικία.

Πολλές έρευνες πάντως υπολογίζουν ότι η καλύτερη συσχέτιση κατανάλωσης αλκοόλ με τη συνολική θνητότητα εμφανίζεται στο μισό ως ένα αλκοολούχο ποτό τη μέρα. Σε κάθε περίπτωση, η κατανάλωση αλκοόλ δεν θα πρέπει να ξεπερνά τα 2 ποτήρια την ημέρα για τους άνδρες ως 60 ετών, και το 1 ποτήρι ημερησίως για τους πιο ηλικιωμένους άνδρες και για τις γυναίκες γενικά.

Ευτυχώς, ένα τυπικό ποτήρι κρασί, ένα τυπικό ποτήρι μπύρας και ένα τυπικό ποτήρι λικέρ έχει βρεθεί ότι έχουν περίπου την ίδια περιεκτικότητα σε αλκοόλ, κάτι που μας επιτρέπει να υπολογίζουμε καλύτερα την ημερήσια κατανάλωσή μας χωρίς να χρειάζεται να υπολογίζουμε ml κ.λπ.

9. Υπάρχουν ασθενείς που θα έπρεπε να απέχουν πλήρως από την κατανάλωση αλκοόλ ;

Υπάρχουν περιπτώσεις που ιατρικά συνίσταται ο περιορισμός ή και η πλήρης αποχή από την κατανάλωση αλκοόλ και κρασιού:

Τα άτομα με υπερουριχαιμία (αυξημένο ουρικό οξύ) προειδοποιούνται για την υπερβολική κατανάλωση κόκκινου κρασιού, επειδή αυτό αυξάνει το ουρικό οξύ.
Τα άτομα με αλκοολική μυοκαρδιοπάθεια δεν πρέπει να λαμβάνουν αλκοόλ, παρά τις θετικές δράσεις της αιθανόλης στο μυοκάρδιο.
Άτομα με κολπική μαρμαρυγή πρέπει να αποφεύγουν το αλκοόλ και σίγουρα δεν πρέπει να κάνουν κατάχρηση (πάνω από 35 ποτά/ εβδομάδα αυξάνουν σημαντικά τον κίνδυνο).
Σε ασθενείς με έμφραγμα μυοκαρδίου, η μέτρια κατανάλωση αλκοόλ δε δημιουργεί μεγαλύτερο κίνδυνο για την εκδήλωση καρδιακής ανεπάρκειας αν ήδη έχουν συστολική δυσλειτουργία της καρδιάς (39).
Τέλος, θα πρέπει να θυμόμαστε ότι το αλκοόλ αλληλεπιδρά με πολλα φάρμακα όπως η νιτρογλυκερίνη, τα αγχολυτικά, τα νευροληπτικά και τα από του στόματος αντισυλληπτικά. Επομένως σε αυτή την περίπτωση το αλκοόλ θα πρέπει να αποφεύγεται.

ΠΗΓΕΣ

Klatsky A.L.: Alcohol and cardiovascular diseases: where do we stand today? Journal of Internal Medicine, 2015, Volume 278, Issue 3
Lionel O. & Lecour S. The red wine hypothesis: From concepts to protective signalling molecules. European heart journal. 2007. 28. 1683-93
Gordon T, Kannel WB. Drinking and mortality. The Framingham Study, Am J Epidemiol , 1984, vol. 120
Doll R et al. Mortality in relation to consumption of alcohol: 13 years’ observations on male British doctors, Brit Med J , 1994, vol. 309
Thun MJ et al. Alcohol consumption and mortality among middle-aged and elderly U.S. adults, N Engl J Med , 1997, vol. 337
Fuchs CS et al. Alcohol consumption and mortality among women, N Engl J Med , 1995, vol. 332
Gaziano JM et al. Light-to-moderate alcohol consumption and mortality in the Physicians’ Health Study enrollment cohort, J Am Coll Cardiol , 2000, vol. 35
Suh I et al. Alcohol use and mortality from coronary heart disease: the role of high-density lipoprotein cholesterol. The Multiple Risk Factor Intervention Trial Research Group, Ann Intern Med , 1992, vol. 116
Gronbaek M. et al. Type of alcohol consumed and mortality from all causes, coronary heart disease, and cancer, Ann Intern Med , 2000, vol. 133
Di Castelnuovo A et al. Meta-analysis of wine and beer consumption in relation to vascular risk, Circulation , 2002, vol. 105
Fuchs FD et al. Association between alcoholic beverage consumption and incidence of coronary heart disease in whites and blacks: the Atherosclerosis Risk in Communities Study, Am J Epidemiol , 2004, vol. 160
Mukamal KJ et al. Drinking frequency, mediating biomarkers, and risk of myocardial infarction in women and men, Circulation, 2005, vol. 112
McFadden CB, Systematic review of the effect of daily alcohol intake on blood pressure, Am J Hypertens, 2005, vol. 18
Renaud S et al. Wine, alcohol, platelets, and the French paradox for coronary heart disease, Lancet, 1992, vol. 339
Mukamal KJ et al. Alcohol consumption and hemostatic factors: analysis of the Framingham Offspring cohort, Circulation, 2001, vol. 104
Imhof A et al. Overall alcohol intake, beer, wine, and systemic markers of inflammation in western Europe: results from three MONICA samples (Augsburg, Glasgow, Lille), Eur Heart J, 2004, vol. 25
Davies MJ. Effects of moderate alcohol intake on fasting insulin and glucose concentrations and insulin sensitivity in postmenopausal women: a randomized controlled trial, JAMA, 2002, vol. 287
Meagher EA et al. Alcohol-induced generation of lipid peroxidation products in humans, J Clin Invest, 1999, vol. 104
Yusuf S et al. Effect of potentially modifiable risk factors associated with myocardial infarction in 52 countries (the INTERHEART study): case–control study, Lancet, 2004, vol. 364
Hu FB et al. Diet, lifestyle, and the risk of type 2 diabetes mellitus in women, N Engl J Med , 2001, vol. 345
Sato M. et al. Cardioprotection with alcohol: role of both alcohol and polyphenolic antioxidants, Ann NY Acad Sci, 2002, vol. 957
Guiraud A. et al. Cardioprotective effect of chronic low dose ethanol drinking: insights into the concept of ethanol preconditioning, J Mol Cell Cardiol, 2004, vol. 36
Zilkens RR et al. Red wine and beer elevate blood pressure in normotensive men, Hypertension, 2005, vol. 45
Wildman RP et al. Alcohol intake and hypertension subtypes in Chinese men, J Hypertens, 2005, vol. 23
Xin X et al. Effects of alcohol reduction on blood pressure: a meta-analysis of randomized controlled trials, Hypertension, 2001, vol. 38
Potter JF, Beevers DG. Pressor effect of alcohol in hypertension, Lancet, 1984, vol. 1
Stranges S, et al. Relationship of alcohol drinking pattern to risk of hypertension: a population-based study, Hypertension, 2004, vol. 44
Blanco-Colio LM et al. Red wine intake prevents nuclear factor-kappaB activation in peripheral blood mononuclear cells of healthy volunteers during postprandial lipemia, Circulation, 2000, vol. 102
Trichopoulou A et al. Adherence to a Mediterranean diet and survival in a Greek population, N Engl J Med, 2003, vol. 348
Mukamal KJ et al.
Roles of drinking pattern and type of alcohol consumed in coronary heart disease in men, N Engl J Med, 2003, vol. 348
Di Castelnuovo A. et al. Meta-analysis of wine and beer consumption in relation to vascular risk, Circulation, 2002, vol. 105
Klatsky AL et al. Wine, liquor, beer, and mortality, Am J Epidemiol, 2003, 158
Renaud SC et al. Wine, beer, and mortality in middle-aged men from eastern France, Arch Intern Med, 1999, vol. 159
Barefoot JC et al. Alcoholic beverage preference, diet, and health habits in the UNC Alumni Heart Study, Am J Clin Nutr, 2002, vol. 76
Ruidavets JB et al. Alcohol intake and diet in France, the prominent role of lifestyle, Eur Heart J, 2004, vol. 25
Johansen D et al. Food buying habits of people who buy wine or beer: cross-sectional study, BMJ, 2006, vol. 332
Wannamethee SG, Shaper AG. Type of alcoholic drink and risk of major coronary heart disease events and all-cause mortality, Am J Publ Health, 1999, vol. 89
Aguilar D et al. Alcohol consumption and prognosis in patients with left ventricular systolic dysfunction after a myocardial infarction, J Am Coll Cardiol, 2004, vol. 43